Języki Europy

Jakie rodziny językowe spotkamy w Europie? Jakie języki mniejszościowe są używane na tym małym kontynencie? Zapraszam do czytania!

Języki romańskie – jakie są i gdzie są używane?

Języki romańskie to grupa spokrewnionych ze sobą języków wywodzących się od łaciny. Prawdopodobnie pamiętacie lekcje ze szkoły średniej i potraficie wymienić kilka języków romańskich: francuski, włoski, hiszpański, portugalski… Nie są to jednak wszystkie języki! Podobnie jak w przypadku języków słowiańskich, języki romańskie stanowią kontinuum – nie ma między nimi ostrych różnic, a ponadto wewnętrznie dialekty mogą się różnić między sobą bardziej niż sam język od języka sąsiadów! Ile jest więc języków romańskich?

Grupy języków romańskich

Języki romańskie można podzielić na kilka grup wewnątrz których występują najbliżej spokrewnione dialekty:

• języki zachodnioromańskie – hiszpańskie (standardowy, aragoński, asturyjski, galicyjski, kataloński), portugalskie (standardowy, brazylijski), francuskie (standardowy, gaskoński, oksytański), niektóre dialekty włoskiego (lombardzki, piemoncki, wenecki) – warto przy tym zauważyć, iż kataloński i oksytański są ze sobą bliżej spokrewnione niż z hiszpańskim czy francuskim. Do tej grupy należy też używany przez Żydów Sefradyjskich język Ladino.
• język retoromański używany przez mniejszości żyjące na pograniczu Szwajcarii i Włoch
• języki italskie: pozostałe dialekty języka włoskiego
• języki południoworomańskie: dialekty sardyńsko-korsykańskie
• języki wschodnioromańskie: rumuński oraz spokrewnione języki

Łącznie językami romańskimi, wliczając w to zarówno native speakerów jak i osoby które nauczyły się języka w późniejszym okresie, jest niemal miliard, co czyni romańską rodzinę językową trzecią najliczniejszą na świecie po germańskiej (ponad 1,5 mld) i chińskiej (1,3 mld).

W jakich krajach używa się języków romańskich?

Chociaż języki romańskie wywodzą się z Europy, obecnie w większości używane są w Amerykach: portugalski w Brazylii, hiszpański w reszcie Ameryki Łacińskiej i w południowej części Stanów Zjednoczonych, francuski w kanadyjskiej prowincji Quebec. W Europie języki romańskie są używane na zachodzie kontynentu:

• francuski we Francji, Szwajcarii i Belgii
• hiszpański w Hiszpanii
• kataloński w hiszpańskiej prowincji o tej samej nazwie
• portugalski w Portugalii
• włoski we Włoszech, Szwajcarii oraz miastach-państwach wewnątrz Włoch
• łacina w Watykanie
• rumuński w Rumunii i Mołdawii (oraz jako język mniejszościowy na Węgrzech i Słowacji)
• pozostałe języki są używane przez mniejszości w różnych państwach romańskich i krajach bałkańskich
• ponadto francuski używany jest jako nieoficjalny język komunikacji międzynarodowej w Afryce Północnej (do Senegalu włącznie)

Już takie zebranie informacji pokazuje, iż naprawdę warto uczyć się języków romańskich by móc skutecznie porozumiewać się z ludźmi na całym świecie.

Języki germańskie – nie tylko niemiecki!

Jak zapewne pamiętamy ze szkoły zarówno język angielski jak i niemiecki należą do rodziny języków germańskich. Wiedząc, jak bardzo te języki się różnią, można przypuszczać, iż jest to bogata i zróżnicowana rodzina językowa. Jak się okazuje jest wręcz przeciwnie – języków germańskich jest tylko kilka, a większość z nich jest dużo bardziej podobna do niemieckiego niż angielskiego, który zresztą jest bardziej pidżinem niż typowym językiem, o czym pisałam we wcześniejszym artykule. Jakie są więc języki germańskie i gdzie się nimi mówi?

Języki germańskie dzielimy na dwie podrodziny:

• języki północnogermańskie – duński, szwedzki, norweski, farerski i islandzki; są to blisko ze sobą spokrewnione języki o dużym stopniu wzajemnej zrozumiałości, wywodzące się od języka wikingów używanego przez niemal całe średniowiecze
• języki zachodniogermańskie – niemiecki (często dzielony na dialekty północne i południowe), holenderski (z którego czasem jako odrębny język wydzielany jest afrikaans), angielski i szkocki; ta grupa jest bardziej różnorodna – niemiecki przypomina swoich północnych sąsiadów, angielski jest dziwnym krewnym germańskiej rodziny językowej, szkocki jest bardzo podobny do angielskiego, a niderlandzki sprawia wrażenie języka przejściowego między angielskim a niemieckim

Gdzie używane są języki germańskie?

O tym w których krajach używa się języka angielskiego już pisałam. Jeśli chodzi o pozostałych członków rodziny, w przypadku języków północnogermańskich sprawa jest prosta – niemal wszystkie są używane tylko w regionie pochodzenia: islandzki na Islandii, farerski na Wyspach Owczych (wchodzących w skład Zjednoczonego Królestwa), norweski w Norwegii, duński w Danii, zaś szwedzki w Szwecji oraz w Finlandii (jako język pomocniczy). Języki zachodniogermańskie z kolei mają dużo większy obszar językowy:

• niemiecki jest językiem urzędowym w Niemczech, Austrii, Szwajcarii, Belgii, Luksemburgu i Liechtensteinie, a także językiem mniejszości narodowych w większości krajów europejskich
• holenderski jest językiem urzędowym w Holandii, Belgii, Surinamie, Republice Południowej Afryki (afrikaans) oraz na małych wyspach-koloniach Holandii: Arubie, Curacao, Sint Maarten
• natomiast język szkocki używany jest w Szkocji, gdzie wyparł celtycki język gaelicki

Bałtosłowiańska rodzina językowa – co wiemy o naszych krewnych?

Języki bałtosłowiańskie to gałąź rodzin indoeuropejskiej, do której należy język polski. Posługuje się nimi około 300 milionów ludzi na całym świecie, głównie w Europie, z czego ponad połowa przypada na język rosyjski. Są to języki, które wyewoluowały we wschodniej Europie i są bliżej spokrewnione z azjatyckimi członkami indoeuropejskiej rodziny językowej iż z językami używanymi na zachodzie kontynentu. Są to języki satem, a więc takie, w których w pochodzących z języka praindoeuropejskiego słowach -k- zamieniło się w -s-, -sz- albo -ś-. Inne cechy wspólne języków bałtosłowiańskich to:

• rozbudowana fleksja (większość języków ma 6 lub 7 przypadków)
• podział czasowników na dokonane i niedokonane
• skomplikowane zbitki spółgłoskowe

Wewnątrz bałtosłowiańskiej rodziny językowej znajdziemy kilka mniejszych grup:

• grupę bałtycką, do której zaliczane są obecnie litewski i łotewski – są to języki uważane przez badaczy za najbliższe językowi praindoeuropejskiemu; grupa ta wyodrębniła się najwcześniej i dlatego nie ma między nią a innymi grupami częściowej wzajemnej zrozumiałości typowej dla języków słowiańskich
• grupę zachodniosłowiańską, do której zaliczamy polski, czeski, słowacki, a także mniejsze języki których użytkownicy nie posiadają własnych państw – kaszubski w Polsce oraz łużycki w Niemczech
• grupę południowosłowiańską, do której zaliczamy bułgarsko-macedoński, słoweński i serbsko-chorwacki
• grupę wschodniosłowiańską, do której zaliczamy ukraiński, białoruski, rusiński i rosyjski

Co interesujące, języki słowiańskie często są używane w więcej niż jednym kraju:

• język rosyjski jest używany na Białorusi obok białoruskiego i na Ukrainie obok ukraińskiego, a także w Kazachstanie i w Kirgistanie obok miejscowych języków
• język bułgarsko-macedoński używany jest w Bułgarii (nazywany wtedy bułgarskim) i Północnej Macedonii (nazywany macedońskim)
• język serbsko-chorwacki ma najbardziej skomplikowaną sytuację:

1. W Chorwacji nazywany jest językiem chorwackim i zapisywany alfabetem łacińskim
2. W Serbii nazywany jest serbskim i zapisywany cyrylicą
3. W Czarnogórze dawniej używano standardu serbskiego, ale po rozpadzie federacji zaczęto stopniowo odchodzić od cyrylicy i obecnie w państwie używane są obie formy zapisu
4. W Bośni język jest zapisywany alfabetem łacińskim i nazywany bośniackim – ta odmiana charakteryzuje się dużą liczbą zapożyczeń z tureckiego, arabskiego i perskiego.

W jakich krajach używane są języki bałtosłowiańskie?

W Europie Wschodniej, krótko mówiąc. Mapa poniżej prezentuje państwa natywne języków bałtosłowiańskich: bałtyckie na żółto, zachodniosłowiańskie na jasnozielono, wschodniosłowiańskie na ciemnozielono, i południowosłowiańskie na granatowo.

Małe języki Europy

Większość języków używanych obecnie w Europie należy do jednej z wielkich rodzin języków indoeuropejskich: germańskiej, romańskiej lub bałtosłowiańskiej. Jednak nie wszystkie! W Europie występuje także kilka mniejszych języków nie mających bliskich krewnych, a także języki których krewni występują głównie poza Europą. Co to za języki? Przyjrzyjmy im się bliżej!

Izolowane języki indoeuropejskie w Europie

W różnych miejscach w Europie występują języki indoeuropejskie których bliscy krewni dawno wymarli, przez co wydają się one „dziwne” na tle otaczających je języków. Alfabetycznie są to:

• język albański, używany przez ok 7,5 miliona native speakerów w Albanii, Kosowie, a także jako język mniejszościowy w Grecji, we Włoszech, W Czarnogórze, Macedonii Północnej i Serbii
• rodzina języków celtyckich, dawniej szeroko rozpowszechniona, obecnie używane przez mniej niż milion native speakerów w Wielkiej Brytanii, Irlandii oraz Bretanii (regionie Francji) – spośród żywych języków jedynie walijski nie jest zagrożony wyginięciem
• język grecki, najstarszy z języków indoeuropejskich, używany przez 13,4 miliona native speakerów w Grecji i na Cyprze; ponadto wielu Albańczyków mówi po grecku
• język ormiański, używany przez ok 6,7 miliona native speakerów w Armenii i Azerbejdżanie (prowincja Górny Karabach), oraz jako język mniejszościowy w Gruzji i Iranie
• ponadto języki indoirańskie są w Europie reprezentowane przez język romski (4,8 miliona native speakerów rozsianych po całej Europie) oraz kilka języków Kaukazu, jak na przykład osetyjski (ok 600 tysięcy native speakerów)

Języki nieindoeuropejskie w Europie

W Europie występuje też kilkanaście języków nieindoeuropejskich:

• rodzina języków uralskich ma przedstawicieli głównie w Europie Północno-Wschodniej, a jej najważniejszymi przedstawicielami są węgierski (14 milionów native speakerów), fiński (6 milionów native speakerów) i estoński (ponad milion native speakerów); innymi językami uralskimi posługuje się w sumie około trzech milionów native speakerów
• językami tureckimi w Europie posługują się oczywiście Turcy (około 80 milionów native speakerów w Turcji i w krajach europejskich), azerski (23 miliony native speakerów w Azerbejdżanie i w Iranie), kazachski (13,2 miliona native speakerów w Kazachstanie i przygranicznych regionach Chin i Mongolii), tatarski (9 milionów native speakerów w Rosji, Ukrainie i Uzbekistanie) oraz kirgijski (5 milionów native speakerów w Kirgistanie)
• język baskijski jest językiem izolowanym używanym przez około 750 tysięcy native speakerów w Kraju Basków, regionie leżącym w Hiszpanii i we Francji; język ten jest starszy od języków indoeuropejskich, a jego użytkownicy prawdopodobnie pojawili się w regionie obecnego jego występowania wraz z pierwszą falą kultury rolniczej
• na terenie Kaukazu występuje ok 10 języków izolowanych, używanych na terenie Rosji, Gruzji (prowincja Abchazja) i na przygranicznych terenach Azerbejdżanu
• język kałmucki jest mongolskim językiem używanym przez ok 80 tysięcy native speakerów w Kałmucji w Rosji
• język maltański jest językiem semickim który wykształcił się z arabskiego pod wpływem włoskiego. W przeciwieństwie do innych języków semickich, maltański zapisywany jest alfabetem łacińskim.
• cypryjski arabski jest niemal całkowicie wymarłym dialektem języka arabskiego z silnymi wpływami greckimi, zapisywany alfabetem greckimi

Przeczytaj też o żydowskich językach Europy!

Języki żydowskie w Europie

Żydzi mają długą i zwykle bolesną historię w Europie. Chociaż oryginalnym językiem żydowskim jest hebrajski, po zburzeniu Drugiej Świątyni Jerozolimskiej (70 rne) społeczność żydowska odeszła od codziennego używania tego języka, uznając go za język święty. Pod koniec pierwszego wieku naszej ery Żydzi pozostający w Palestynie używali języka aramejskiego (nadal żywego w Lewancie), zaś ci rozproszeni po Imperium Rzymskim przestawili się na łacinę. Ale w końcu imperium upadło. Co dalej?

Wykształcenie się europejskich języków żydowskich

Znanych jest wiele języków żydowskich w Europie: ladino (judeohiszpański), judeoangielski, judeoniemiecki, judeogrecki, judeofrancuski i judeoprowansalski, judeoportugalski, judeowłoski, judeosłowiański i najbardziej znany z nich jiddisz. Oprócz tego ostatniego języki te były bardzo podobne do języków społeczeństw nieżydowskich, chociaż bardziej konserwatywne od ogólnego języka i zawierające wiele zapożyczeń z hebrajskiego. Obecnie jiddisz posługuje się około półtora miliona native speakerów, ladino może się pochwalić najwyżej jedną dziesiątą tej liczby, zaś pozostałe języki albo wymarły albo posiadają niewielką ilość starszych native speakerów. Chociaż osoba znająca hiszpański zrozumie osobą mówiącą w ladino (i podobnie rzecz się ma z innymi żydowskimi językami i ich gojowskimi odpowiednikami), jiddisz jest tak różny od niemieckiego, iż o zrozumieniu można mówić tylko w przypadku podstawowych fraz.

O jiddisz słów kilka

Jiddisz rozpoczął swoje życie w czternastym wieku. Wówczas był to po prostu ówczesny niemiecki zapisywany alfabetem hebrajskim oraz z licznymi hebrajskimi zapożyczeniami w słownictwie dotyczącym religii. W tamtej epoce niemiecki Żyd i goj mogliby bez problemu dogadać się w tym języku. Co więcej, na tej język tłumaczone były również romanse rycerskie popularne w średniowieczu. Później jednak drogi tych dwóch języków się rozeszły i to dosłownie – pod koniec średniowiecza ze względu na prześladowania religijne ludność żydowska zaczęła migrować na tereny Europy Środkowo-Wschodniej i Wschodniej, tracąc tym samym kontakt z żywym językiem niemieckim. W tym okresie jiddisz zaczął podlegać silnym wpływom słowiańskim, co widać w obecnej formie języka. Pod koniec dziewiętnastego wieku jiddisz przeżył rozkwit jako sekularny język literacki. W przededniu II Wojny Światowej liczba użytkowników jiddisz wynosiła około 12 milionów, z czego jednak połowa poniosła śmierć w Zagładzie.

Współczesne języki żydowskie

Oficjalnym językiem Izraela jest zrewitalizowany starożytny hebrajski, którego uczą się Żydzi przybywający do tego kraja z całego świata. Ponadto większość Żydów na świecie zna język angielski, nawet jeśli nie jest to ich ojczysty język. Imigranci i uchodźcy z kolei posługują się głównie językami krajów z których przybyli. Jest też mniejszość, która nadal posługuje się jiddisz – w języku tym wychodzą gazety i książki, naucza się w nim w szkołach i na uniwersytetach, a liczba mówiących stopniowo wzrasta.

Z jednego kontynentu na drugi – języki Nowego Świata

Pojęcie „Nowego Świata” pamiętamy zapewne z podstawówki. Tak w początkowych latach kolonizacji przez Europejczyków określano Amerykę. Po setkach lat termin ten stracił znacznie na znaczeniu – zwłaszcza odkąd kraje Ameryki zyskały niepodległość! – jednak interesujące będzie przyjrzenie się „nowym” krajom z perspektywy lingwistycznej.

Językowe regiony Nowego Świata

Zacznijmy nasz artykuł od zdefiniowania czym jest ów Nowy Świat. Istnieją różne definicje, niemniej tutaj przyjmujemy, iż chodzi o lądy nieznane Europejczykom przed wyprawami Kolumba – a więc obie Ameryki, obszar Morza Karaibskiego, oraz Oceanię wraz z Australią. To ogromny obszar zajmujący większość powierzchni globu! Należy przy tym pamiętać, iż przed przybyciem Europejczyków tereny te zamieszkiwały miliony ludzi którzy nie rozpłynęli się tak po prostu w powietrzu – większość ludów istnieje nadal, stanowiąc jednak niewielki ułamek ogółu ludności swojego kraju. Na południu Meksyku, w Gwatemali i Belize używane są często języki Majów, nieco dalej na północ – Nahuatl, język Azteków, wzdłuż Andów napotkamy na Quechua – język Inków, w Paragwaju i na północy Argentyny na język Guarani. Rdzenni mieszkańcy Oceanii są często dwujęzyczni, mówiąc w języku rodzimym i języku ich kolonizatorów, ale zwykle stanowią oni też mniejszości w swoich krajach.

Mając to na uwadze, lingwistycznie Nowy Świat możemy podzielić na cztery makroregiony:

• obszar skolonizowany przez Wielką Brytanię, obejmujący tereny obecnych Kanady, Stanów Zjednoczonych, Australii, Nowej Zelandii, Nowej Gwinei, Gujany, Belize oraz większości państw wyspiarskich Oceanii
• obszar skolonizowany przez Francję był niegdyś duży, lecz obecnie jego lingwistyczne ślady zachowały się w Quebecku (prowincji Kanady) i na kilku wyspach Oceanii
• obszar skolonizowany przez Portugalię, obecnie Brazylia (jeden kraj ale ogromny!)
• obszar skolonizowany przez Hiszpanię, obejmujący pozostałe obszary obu Ameryk oraz wyspy Galapagos i Bożego Narodzenia na Oceanie Spokojnym

Ponadto małe państwo w Ameryce Południowej, Surinam, używa holenderskiego jako języka urzędowego a Wyspy Matki i Ojca zamieszkałe są przez Japończyków.

Już takie zestawienie pokazuje iż posługując się tylko dwoma językami, angielskim i hiszpańskim, porozumiemy się bez problemów z większością ludności Nowego Świata, a jeśli dodamy do tego portugalski – prawdopodobnie większością ludzkości! Robi wrażenie, nie?